Hoe stop je een wet in een computer, op zo’n manier dat daar juiste en rechtvaardige besluiten uitkomen? Het idee is misschien dat generatieve AI deze vraag gaat beantwoorden, of hem zelfs overbodig maakt. Daar zijn we bij Hooghiemstra & Partners nog niet helemaal van overtuigd, maar we hebben wel mensen die kunnen helpen bij de omzetting van wet naar code. Een sleutelrol is daarbij weggelegd voor Wetsanalyse. We leggen uit waarom, wat en hoe.  

Waarom?  

De samenleving kan niet meer zonder ICT. We leven met en worden soms zelfs geleefd door onze smartphone en laptop. Ook de overheid zet digitalisering op grote schaal in voor uitvoering van haar taken en voor dienstverlening aan burgers en bedrijven. De grondstof voor dat werk is wetgeving, die zowel het gedrag van burgers als het optreden van de overheid reguleert.  

Vaak wordt gezegd dat wetgeving complex en onduidelijk is. Het is ook best lastig: wetten moeten algemeen gelden én tegelijkertijd toepasbaar zijn op heel veel verschillende individuele gevallen. Daarom zit wetgeving op een bepaalde manier in elkaar, met een eigen taalgebruik en specifieke taalconstructies. Vaak zitten er open normen in, of ruimte voor afweging in individuele gevallen. Juist om rechtvaardige toepassing mogelijk te maken.  

De wereld van de uitvoering in ICT-systemen is een heel andere dan de wereld van de jurist: een systeem kan geen afwegingen maken, maar redeneert letterlijk ‘digitaal’, in nullen en enen. Als we wetgeving willen uitvoeren zoals de wetgever die bedoeld heeft, zullen we de talige wereld van de jurist en de digitale wereld van de ICT’er moeten overbruggen. Alleen dan kunnen we goed werkende ICT realiseren, die letterlijk recht doet aan de beginselen onder onze rechtsstaat.  

Wat? 

In de afgelopen decennia zijn methoden ontwikkeld voor de vertaling van wetgeving naar digitale uitvoering. Wetsanalyse is een voorbeeld van zo’n methode. Hiermee worden de wettelijke regels als het ware uiteengerafeld tot de bouwblokjes waarmee voor mensen leesbare (en dus toetsbare) modellen kunnen worden gemaakt. Die modellen zijn op hun beurt de basis zijn voor softwarecode waarmee de computer kan redeneren en beslissingen kan nemen. Of er kunnen regel- en rekenhulpen mee worden gemaakt voor burgers en bedrijven. Of ze kunnen worden gebruikt voor een ‘bijsluiter’ bij brieven van de overheid, met uitleg over de berekening van een uitkering of verlening van een vergunning.  

Hoe? 

Hoe werkt dat dan? Wetsanalyse kent twee pijlers, een analyseschema en een werkwijze. Het analyseschema is eigenlijk de juridische grammatica van de wetgeving. Het bestaat uit de juridische elementen die in alle wetgeving voorkomen. Bijvoorbeeld rechten en plichten (rechtsbetrekkingen), de partijen die daarbij betrokken zijn (rechtssubjecten), waar ze over gaan (rechtsobjecten) en de voorwaarden die gelden. Aan de hand van het schema worden formuleringen in wetgeving voorzien van een label dat hun juridische betekenis heel precies aangeeft. Zo worden de bouwblokjes gemaakt die vervolgens geordend worden in een gegevens-, een regel- of een procesmodel, zodat de computer er uiteindelijk mee uit de voeten kan. De afbeelding laat dit zien. 

Essentieel voor een goede analyse is samenwerking. Wetsanalyse wordt uitgevoerd in een team, waarin juristen (die de wetgeving goed kennen), uitvoeringsexperts (die de praktijk goed kennen) en IT-ontwikkelaars samen de analyse en interpretatie van de wetgeving maken en de regel-, gegevens- en procesmodellen opstellen. Ze voeren daarbij vaste activiteiten uit, zoals in onderstaand schema.  

 

Multidisciplinair dus, waarbij ieders expertise optimaal benut wordt. Daarnaast wordt iteratief gewerkt, zodat continu geleerd wordt en de analyses kunnen worden aangescherpt en verbeterd. Daarbij blijkt vaak ook waar nog interpretatie of invulling van de wetgeving nodig is om haar digitaal te kunnen uitvoeren. Of waar concretisering niet mogelijk is, en dus waar de grenzen van automatisering liggen.   

Voorbeelden 

Wetsanalyse wordt al bij verschillende overheidsorganisaties toegepast, zoals de Belastingdienst, de IND en (nog experimenteel) enkele gemeenten.  

Momenteel ondersteunt Hooghiemstra & Partners de Wetsanalyse van hoofdstuk 4 van de European Health Data Space-verordening (EHDS) in het kader van het Programma Health Data Access Body (HDAB). Daarnaast voeren we Wetsanalyse uit voor de modernisering van identiteitsvaststelling in de strafrechtsketen. Daarnaast hebben we meegewerkt aan het BZK-innovatieproject Wegwijs in regels. Daarin is het analyseschema van Wetsanalyse gebruikt voor een AI-toepassing die overheidsmedewerkers helpt om de Wet open overheid, de AVG en de Archiefwet in samenhang te bevragen en toe te passen in hun werk.  

Meer weten? 

Wil je meer weten over Wetsanalyse of ben je geïnteresseerd in toepassing ervan in jouw organisatie, neem dan contact met ons op via info@hooghiemstra-en-partners.nl. 

Ben je geïnteresseerd in opleiding in Wetsanalyse, dan biedt de Open Universiteit de cursus Wetsanalyse en wendbare wetsuitvoering in de digitale rechtsstaat.