Op 8 oktober 2021 werd het 150 jarige bestaan gevierd van de Nederlandse Juristen Vereniging, de NJV. Op die dag werden de preadviezen besproken. Onze collega Marlies van Eck was gevraagd te reflecteren op het preadvies van professor Berlee Digitalisering en disruptie in het recht en de gevolgen voor de juridische professies (link).

In deze blog een korte weergave van de reactie van Marlies (ook verbonden aan de Radboud Universiteit).

Dank voor de uitnodiging en de geweldige eer te mogen reageren op het prachtige preadvies van professor Berlee. Zij beschrijft met veel historisch besef de automatisering van juridische taken. Uiteindelijk komt ze tot de conclusie dat juristen ook over 150 jaar nog nodig zullen zijn. Hun werk zal dan misschien meer te vergelijken zijn met dat van een piloot: het creatieve en inhoudelijk moeilijke werk wordt vervuld door de piloot. Het computersysteem is ondersteunend en doet als een automatische piloot het overige werk. Ik vind dat reageren eindeloos veel makkelijker dan zelf iets creëren zoals Berlee deed, en ben dus terughoudend. Mijn 2 cents bestaat uit 3 onderdelen.

1. Ons werk is al veel meer beïnvloed door IT dan wij denken.
2. Disruptie komt meestal niet van de beroepsgroep zelf.
3. Veiligheid.

1.Ons werk is al veel meer beïnvloed door IT dan wij denken.

Wij juristen zijn kenniswerkers. Zonder informatie kunnen we niets. We moeten wetten raadplegen, jurisprudentie bijhouden, snappen welke nieuwe vragen de samenleving heeft en leveren wat van ons gevraagd wordt. Dat laatste vindt dan vaak weer zijn neerslag in wat ook weer een ‘informatieproduct’ kan worden genoemd. Een advies, een akte, wet of een uitspraak. Dit werk is door IT al op tal van aspecten veranderd. Kijkt u mee op de afdeling bezwaar en beroep van de IND dan ziet u een informatiesysteem en geen dossier. Via verschillende tabbladen probeert men een beeld te krijgen van de feiten en de juridische beoordeling. Mijn collega aan de Radboud Universiteit Marielle Rog verricht voor haar proefschrift jurisprudentie-onderzoek. Typisch het werk van een juridisch onderzoeker. Maar zij heeft de uitspraken van rechtspraak.nl gedownload en gebruikt Atlas T.I. om de uitspraken te analyseren.

Onlangs deed ik zelf onderzoek naar het gebruik van algoritmes bij gemeenten. Opvallend was dat bepaalde handelingen zoals het beslissen op aanvragen om een uitkering inmiddels worden gezien als administratieve handelingen met veel handelingsvrijheid van de niet-juridische geschoolde medewerker. Dat is vreemd want a. zonder de software kan de uitkering helemaal niet berekend of toegekend worden en de handelingsvrijheid wordt begrensd door wat het systeem ons gunt. En b. dit was arbeid die vroeger door juristen werd verricht.

Het ís dus al verdwenen. Mijn punt is dan ook dat ons werk al in hoge mate veranderd is maar dat we ons daar niet altijd van bewust zijn.

Er zijn nogal wat juristen die dat helaas dagelijks aantonen. Zij beginnen vol goede moed te schrijven over IT/AI in het recht. Ik hoef maar een blik op het notenapparaat te werpen om te bepalen of het zinvol is hun werk te lezen. Acht van de tien keer zie ik wel de allernieuwste Engelstalige artikelen terug. Maar de traditie die in dit vak -zeker ook in Nederland- is opgebouwd sinds eind jaren ’70 wordt door hen vakkundig genegeerd. Ze bouwen dus niet voort op de schouders van de reuzen. De reden? IT! Ze googelen! Maar de kennis uit dit vakgebied, is vaak niet gedigitaliseerd. Duiken de stukken over IT of computers en recht niet op bij een zoektocht via internet, dan bestaat het kennelijk niet. Hoe ironisch kan het zijn?

2.Disruptie komt niet vanuit de gevestigde orde

Technologie is niet goed of slecht maar ook niet neutraal. Ik herhaal Kranzberg’s eerste wet nog maar eens want onder juristen is dit nog geen gemeengoed. Disruptie komt doorgaans niet van de vakmensen zelf. Hoteliers blijven hoteliers, taxichauffeurs rijden mensen rond, muzikanten schreven hun muziek en eigenlijk deelde niemand zomaar zijn logeerkamer met vreemden. Disruptie komt vaak van buitenaf; booking.com, spotify, uber, of airBnB hebben disruptieve gevolgen. IT is daarbij essentieel in combinatie met het totaal andere verdienmodel. Het is niet te verwachten dat advocaten of rechters zelf disruptief te werk gaan. Het zijn juist de juristen en anderen die geen geprivilegieerde positie hebben die met een totaal ander alternatief de markt op zullen gaan. En dan is het maar de vraag hoeveel de samenleving nog over heeft voor dure, trage en ouderwetse institutionele rechtspraak / rechtshulp en wetten. Denk aan data coöperaties die hun eigen regels maken voor het delen van data, energie-coöperaties en het eigen rechtspraak model van Wikipedia. Zij hebben een eigen Hoge Raad en verkeerden onlangs in een ‘constitutionele crisis’ (link).

Maar ook rechtspraak zelf hoeft niet van rechtbanken te komen. Denk aan Justice as a Service, zoals Kleros, Aragon en Jur. (Zie het onderzoek van Aouidef, Ast en Deffaias.) Mensen kunnen zich als lid van de jury of rechter aanmelden, beslechten een geschil en krijgen daarvoor betaald. Mondialisering en vernetwerking zijn twee kenmerken van IT die we makkelijk vergeten, maar waar we wel veel meer rekening mee moeten houden als we denken aan disruptie.

3.Welke rol biedt IT als het werk onveilig is?

Voor sommigen van ons is het dagelijkse werk gevaarlijk. Hoezeer er ook wordt gesproken over menselijke maat en over ‘heling’ voor de burgers uit de toeslagenaffaire, niet iedere burger is even gezeglijk. Dit betekent dat het leveren van een rechtvaardige samenleving veel persoonlijke offers vraagt die menselijkerwijs misschien niet meer gevraagd kunnen worden.

Steeds meer gemeenten voeren scanauto’s in. Met deze auto’s worden foto’s gemaakt die in een control room door een BOA worden bekeken. Vervolgens wordt bepaald of de kentekenhouder een boete krijgt. Een veel genoemde reden voor de invoering hiervan is het beschermen van de BOA’s. Zij kampen met zware bedreigingen en geweld als zij een boete uitschrijven. Door het werk te verplaatsen naar de scanauto en de control room, loopt de BOA geen risico voor lijf en leden. Mijn Nijmeegse collega professor Van Hout vroeg zich in haar oratie Algemene beginselen van behoorlijk binair bestuur al af hoe we het zouden vinden als de belastingdienst eng kijkende robots zou gaan inzetten om grote belastingschulden te innen bij bepaalde groepen burgers? U vindt het vast niets, maar als ik u vraag nu beslag te gaan leggen op de glimmende speedboten of op grote trekkers, kijkt u persoonlijk ook vast liever naar het plafond. Als we deze bedreigingen, die ons allemaal aangaan als beroepsgroep, niet weten te keren, zullen we misschien genoodzaakt worden tot de inzet van technologie ter bescherming van juristen. Dat we vervangen worden door een informatiezuil die hufterproof is. Ik vond voor u alvast een Outdoor infozuil KLO-Serie. Een vooruitzicht dat om meerdere redenen niet lonkt.

Dus?

De juristen van nu moeten veranderen om hun meerwaarde, namelijk het menselijke, te tonen. Diegene die zich als een productiemedewerker laat aansturen, gericht is op ‘output’ en makkelijk meetbare resultaten, wordt onvermijdelijk vervangen door IT. Maar daarmee is niet gezegd dat de samenleving er rechtvaardiger op is geworden.